اخلاق اجتماعی

بخشی از دستورهای مهم و مورد تأکید اسلام پیرامون نحوه رفتار هر مسلمان با دیگران است.  انسان موجودی مدنی و اجتماعی است و زندگی فردی برای او بسیار دشوار است. به صورت  عادی ، انسان ها از زندگی فردی گریزان هستند از این رو باید ارتباط اعضای جامعه با یکدیگر را  تقویت کرد. البته لازم است حدود و مرزهایی در قالب قانون وجود داشته باشد تا زندگی همه در  سایه عمل به آن ها با آرامش و رفاه سپری شود.  
این ارتباط ضرورت اجتماع انسانی را در بردارد و حقوق و وظایفی را برای افراد در برابر یک دیگر  ایجاب می کنند که با صرف نظر از آن اجتماع صالحی که هدایتگر انسان ها به اهداف معین در هستی باشد. امکان پذیر نخواهد بود و ناگزیر فرد و جامعه را نابود و به وجود لغو و بیهوده ای تبدیل می کند. در حالی که با دقت در نظام محکم و استوار عالم، لغوی وجود ندارد.
معارف قرآن و سنت، آکنده از بیان این حقوق و وظایف است. عمده این حقوق و وظایف عملی و اخلاقی در اسلام و ادیان الهی در پرتو جامعه شکل گرفته و اجرا شده است. از این رو دین مقدس اسلام پیشرفته ترین شکل نظام اجتماعی و سیاسی را دارد که از ولایت تکوینی و تشریعی  حق تعالی شروع می شود و در زمان گذشته به ولایت پیامبر اکرم و ائمه اطهارة صلوات الله عليهم  اجمعین و در زمان غیبت امام زمان (عج) به ولايت فقيه عادل جامع الشرایط ختم می شود. به  این دلیل است که با اندکی دینگ در می باییم، بیشترین وظایف عملی و اخلاقی درباره اجتماع و  اصلاح آن در دین مقدس اسلام که پیشرفته ترین و جامع ترین قانون های سعادت بخش را در خود جا داده، ذکر شده است.
همان طور که در دیگر کتاب های این مجموعه بیان خواهد شد. اخلاق به چهار دسته؛اخلاق الهي (ارتباط مستقیم به خداوند)، اخلاق فردی (ارتباط با خود) اخلاق اجتماعی (ارتباط با دیگر  افراد) و اخلاق زیستی (ارتباط با محیط طبیعی) تقسیم می شود. که این حیطه ها ارتباط محکمی  با یکدیگر دارند و با التزام به مجموع آن ها، می توان مسیر زندگی را پیمود.  
اخلاق اجتماعی به نوبه خود به دو بخش «اخلاق اجتماعی عام» و «اخلاق اجتماعی خاص»  قابل تقسیم است. در «اخلاق اجتماعی خاص»آن دسته از ارزش های اخلاقی که در حیطه  خاصی از ابعاد زندگی اجتماعی انسان، مثل اقتصاد، تعلیم و تربیت ،خانواده و سیاست کاربرد دارد، بحث می شود و در «اخلاق اجتماعی عام» ارزش های فراگیری چون تواضع، خیر خواهی، عدالت و علم بررسی می شود. کتاب پیش رو در تبیین این گونه از ارزش های اخلاق اجتماعی سامان یافته است و در هر بخش، مفهوم شناسی، اهمیت و راهکار آراستگی به یک با چندین  فضیلت تبیین شده است. می توان بیان راهکارهای مختلف در التزام به هر یک از ارزش ها را از  امتیازهای این پژوهش به شمار آورد. 

از جمله عناوینی مورد بحث در این کتاب تواضع،عدالت و انصاف،حیا و عفاف،شجاعت و ترس،عفو و گذشت،صله رحم،عیادت از بیمار،امانت داری و وفای به عهد،اخلاق و اداب مهمانی،اخلاق و آداب دوستی،سفر و آداب آن و ...اشاره کرد.

در بخشی از کتاب می خوانیم:

مفهوم شناسی نرم خویی  
نرم خویی یکی از ارزش های اخلاقی است که در لسان آیات و روایات غالباً با واژه «لین» از آن  یاد شده است. «لین» در لغت «ضد خشونت» معنا شده است.  
باید توجه داشت نرمخویی به معنای ضعف نشان دادن در جایی که قاطعیت نیاز است ،نمی باشد. امیر المومنینعلیه السلام  مغایر بودن نرمخویی و ضعف را این گونه بیان کرده است:  «كن ليناً مِنْ غَيْرِ ضَعْفٍ شَدِيداً مِنْ غَيْرِ عُنْف» ؛ « نرمخوی، ولی بدون ضعف باش، و قاطع و جدی بدون خشونت، باش»
 عقیل بن ابی طالب در سخنی، تغایر نرمخویی و ضعف، و مقایسه آن با نرمی فریبنده از جانب معاویه را به خوبی ترسیم کرده است. روایت شده که معاویه به عقیل گفت: «ای عقیل،در بین شما بنی هاشم خصلتی هست که مرا به تعجب وا نمی دارد».عقیل گفت:«آن خصلت چیست؟»معاویه گفت:«اللین(نرمخویی).».عقیل پرسید:«این نرمخویی چیست؟»معاویه گفت:«آن چنان که من با تو (به نرمی)سخن می گویم».«عقیل گفت:«معاویه،همانا ما در نرمخویی بدون ضعف،و عزت بدون خشونت هست.پس همانا نرمی شما،ای پسر صخر،مکر و فریب و سلم،و صلحتان،کفر است».
جایگاه و اهمیت نرم خویی  
نرم خویی در آیات و روایات مورد تمجید فراوان قرار گرفته است. یکی از عرصه هایی که  نرمخویی در آن اهمیت زیادی دارد ترویج دین است. رسول گرامی ﷺ دارای چنین صفتی  بود و خداوند یکی از رموز موفقیت آن حضرت را در تبلیغ دین، همین نکته دانسته و به  صراحت بیان کرده است که اگر تند خو بودی مردم به تو گرایش پیدا نمی کردند:  
فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنتَ لَهُمْ وَلَوْ كنتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لأَنفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ فَاعْفُ  عَنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمْ) (آل عمران: 159)  
پس به برکت رحمت الهی با آنان نرمخو و پرمهر شدی و اگر تندخو و سخت دل بودی، قطعاً از گردت پراکنده می شدند. پس از آنان درگذر و برایشان آمرزش بخواه.  
نرمخویی تا جایی اهمیت دارد که حضرت موسی علیه السلام وقتی از جانب خداوند مأموریت  یافت به سوی فرعون ،برود در کنار اعجاز عصا ،به بهره گیری از کلام نرم امر شد، گویی این امر نیز اعجاز گونه ای بر دل ها دارد: (فَقُولا لَهُ قَوْلاً لَينا لَعَلَّهُ يَتَذَكرُ أَوْ يخشی)؛ (طه: 44) «پس با او  با سخنی نرم صحبت کنید؛ باشد که بیدار شود یا از خدا بترسد».  
این صفت در اموری چون مشاوره دادن نیز اهمیت پیدا می کند؛ چنان که از حضرت  زین العابدين روایت شده است:  
وَ ذَلِک لیکن مِنْكَ فِي رَحْمَةٍ وَلِينٍ فَإِنَّ اللَّينَ يَؤْنِسُ الْوَحْشَةَ وَإِنَّ الْغِلَظَ يَوحِشُ مَوْضِعَ  الأنس ..
این مشاوره تو باید توام با مهربانی و ملایمت باشد؛ زیرا نرمی و ملایمت دلتنگی را  می زداید و تندی و خشونت، آرامش را به خطر می اندازد.  
نرمخویی در اخلاق اسلامی نه به عنوان ابزاری برای رسیدن به مقاصد، بلکه از جمله  صفات ارزشمندی است که زینت متقین و موجب آراستگی صالحان است. امام سجاد علیه السلام در دعای خود این گونه از اهمیت این ارزش یاد می کنند: «وَ حَلْنِي بِحِلْيَةِ الصَّالِحِينَ، وَ  أَلْبِسْنِي زِينَةَ الْمُتَّقِينَ، فِي بسط العدل، ولين العريكة»؛ «خدایا، مرا سیمای صالحان ده و  جامه پرهیزگاران در گستراندن عدل و نرمخویی »
با مروری کوتاه بر زندگی پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله و ائمه طاهرینعلیهم السلام میتوان محبت و نرمخویی  ایشان را در مواجهه با دیگران مشاهده کرد.  
ممکن است کسی بپندارد که انسان با نرمخویی عزت نمی یابد و چنین برخوردی موجب  خواری اوست است. اما برعکس این پندار ،امام صادق علیه السلام  تند خویی را موجب ذلت و  نرمخویی را موجب کرامت انسان بر می شمرد :
إِنْ شِئْتَ أَنْ تُكَرَمَ فَلِنْ وَإِنْ شِئْتَ أَنْ تُهَانَ فَاخْشُنْ وَ مَنْ كَرُمَ أَصْلُهُ لَانَ قَلْبُهُ وَ مَنْ خَشْنَ  عُنْصُرُهُ غَلُظَ كبده ..  
اگر خواهان کرامت هستی، نرمخو باش و اگر طالب اهانت به خود هستی خشن باش،و کسی که ذاتش کرامت داشته باشد نرمدل است و کسی که ذاتش خشونت و تندی باشد، دلش خشن است.  
بنابراین یکی از آثار نرمخویی، افزون بر موفقیت در کارهایی نظیر ترویج دین، کرامت و عزت  انسانی است. چنین روحیه ای انسان را نزد دیگران محبوب می کند؛ چنان که در سیره رسول گرامی صلی الله علیه و آله این محبوب بودن آشکار است.  
برای تبیین بهتر اهمیت نرم خویی، آشنایی با برخی از آثار دیگر آن نیز ضروریست که در  ادامه ذکر می شوند.  
از امیرالمومنین نقل شده است: «بلينِ الْجَانِبِ تَأْنَسُ النُّفوس»؛ «نرم خویی، موجب انس و محبت اشخاص می شود.»این ارزش،دوام دوستی و محبت در خانواده و اقوام را به دنبال دارد.از امیرالمومنین علیه السلام در این باره نقل شده است:«لن کنفک فان من یلن کنفه یستدم من قومه المحبة»؛«نرمخو باش؛زیرا هرکه نرمخو باشد،استمرار محبت خانواده و خویشانش را به دنبال دارد.»

برگرفته از صفحات 105 الی 108 کتاب